تغذیه تکمیلی کودکان

تغذیه در شش ماه اول زندگی

شیر مادر بهترین و کاملترین غذا برای شیرخوار است. مطابق توصیه‌های سازمان جهانی بهداشت، شیرخواران در ۶ ماه اول زندگی به منظور تامین رشد، تکامل و سلامتی فقط باید با شیر مادر تغذیه شوند و هیچ نوع مایعات یا غذای جامد دیگری (به جز قطره یا شربت حاوی مکمل های ویتامین ها و مواد معدنی و در صورت لزوم دارو) دریافت نکند. شیر مادر بهترین الگوی رشد و تکامل را برای کودکان فراهم کرده و در ضمن کمک به حفاظت شیرخوار در مقابل ابتلا به عفونت ها و بیماری های دوران کودکی میکند.

همچنین، تغذیه با شیر مادر کودکان را در برابر بیماری های مزمن سال های آتی عمر مثل بیماری های قلبی-عروقی، دیابت، چاقی و سرطان ها محافظت می کند. تغذیۀ انحصاری با شیر مادر و ذخایر دوران جنینی میتواند اکثر نیازهای تغذیه‌ای شیرخوار را تا پایان شش ماهگی تامین کند. تنها ریزمغذی هایی هستند که جهت پیشگیری از بروز عوارض ناشی از کمبود آنها توصیه می شود، A و D ویتامین.

اهمیت تغذیۀ تکمیلی

تغذیه با شیر مادر به تنهایی تا پایان شش ماه اول تولد (۱۸۰روزگی) نیازهای تغذیه ای شیرخوار را تامین می کند. اما پس از پایان شش ماهگی شیر مادر قادر به تامین انرژی، پروتئین، روی، آهن و برخی از ویتامین های محلول در چربی نیست. به طوری که تغذیه با شیر مادر از ۶-۱۲ ماهگی بیش از نیمی از نیازهای تغذیه ای شیرخوار و از ۱۲-۲۴ ماهگی، حداقل یک سوم آن را تامین می کند. بنابر این شیرخواران از پایان شش ماهگی تا ۲۴ ماهگی باید علاوه بر شیر مادر با غذاهای دیگر نیز تغذیه شوند. تغذیۀ تکمیلی علاوه بر تامین بخشی از نیازهای تغذیه ای شیرخوار، او را برای یک رژیم غذایی متنوع آماده می سازد. بنابر این تغذیۀ تکمیلی ضمن تامین مواد مغذی مورد نیاز برای رشد مطلوب شیرخوار به ایجاد عادات غذایی درست در سال های آتی عمر کمک می کند.

با توجه به نقش و اهمیت تغذیه در رشد شیرخواران، باید در هنگام پایش رشد شیرخوار به روند وزن گیری توجه نموده زیرا آهسته تر شدن رشد کودک می تواند ناشی از کمبودهای تغذیه ای او باشد. بنابراین پس از شروع غذای تکمیلی، باید روند رشد کودک در مراقب های بهداشتی تعیین و در صورت اختلال رشد شیرخوار در مورد نحوۀ تغذیۀ او بررسی های لازم انجام گیرد.

تغذیۀ تکمیلی

تغذیۀ تکمیلی به مواد غذایی جامد، نیمه جامد یا مایع حاوی مواد مغذی و انرژی اطلاق میشود که علاوه بر شیر مادر یا شیر مصنوعی به شیرخوار داده میشود. طی دورۀ تغذیۀ تکمیلی، اگرچه تغذیه با شیر مادر همچنان به عنوان منبع مهم تامین مواد مغذی و عوامل حفاظتی حداقل تا ۲ سالگی ادامه می یابد اما شیرخوار به تدریج با غذاهای خانواده آشنا شده و به آنها عادت می کند. با توجه به این که بخشی از نیازهای تغذیه ای شیرخوار از طریق غذاهای تکمیلی تامین می گردد، باید این غذاها مغذی بوده و از لحاظ مقدار نیز به اندازه‌ای باشند که به رشد مطلوب کودک کمک کنند. علاوه بر این، تغذیۀ
تکمیلی زمان آشنایی با انواع رنگ ها، طعم ها و بافت های مختلف مواد غذایی است.

برخی از خطرات شروع زودهنگام غذاهای تکمیلی:

• دریافت ناکافی انرژی یا سایر مواد مغذی از طریق جایگزین شدن غذای تکمیلی با شیر مادر مانند استفاده از حریره و سوپ آبکی و رقیق به عنوان غذای تکمیلی شیرخوار
• افزایش ابتلای شیرخوار به بیماری های عفونی مانند اسهال
• افزایش احتمال آلرژی به مواد غذایی
• افزایش خطر آسیپیراسیون (ورود غذا یا مایعات به ریه) به دلیل نداشتن توانائی در بلعیدن مواد غذایی
• کاهش مزایای تغذیه با شیر مادر به ویژه کاهش دریافت عوامل حفاظتی شیر مادر

برخی از خطرات شروع دیرهنگام غذاهای تکمیلی:

• دریافت ناکافی مواد مغذی مورد نیاز برای تامین رشد مطلوب شیرخوار و افزایش احتمال اختلال رشد، کمبود ویتامین آ و کم خونی فقر آهن
• آهسته تر شدن رشد و تکامل شیرخوار
• به تاخیر افتادن عمل جویدن
• خودداری از خوردن غذای جامد توسط شیرخوار و کاهش پذیرش غذای جامد

نحوۀ شروع و معرفی غذاهای تکمیلی:

– شیر مادر بر حسب تقاضای شیرخوار به او داده شود. بلافاصله بعد از تغذیه شیرخوار با شیر مادر، غذای تکمیلی به او داده شود.
– از یک نوع مادۀ غذایی ساده شروع شود و کم کم به مخلوطی از چندین مادۀ غذایی افزایش یابد.

– بین اضافه کردن مواد غذایی جدید بین ۳-۵ روز فاصله گذاشته شود تا آلرژی شیرخوار به آن ماده غذایی یا نداشتن تحمل به آن مشخص شود.
– در صورتی که شیرخوار به خوردن غذایی بی میلی نشان داد، مادر یا مراقب کودک پافشاری نکند. بلکه برای ۲ تا ۳ روز آن غذا را حذف و سپس دوباره شروع کند. می توان تا ۱۰بار مجددا این کار را تکرار کرد تا شیرخوار آن را بپذیرد (به دلیل انتقال طعم‌های متنوع از طریق رژیم غذایی مادر به شیر او، پذیرش مواد غذایی در کودکانی که شیر مادر می خورند بیشتر است).

….

– غلظت و قوام غذای تکمیلی باید متناسب با سن شیر خوار باشد. به طوری که غلظت اولین غذای تکمیلی مانند فرنی شبیه ماست معمولی بوده اما به تدریج بر حسب سن شیرخوار غلظت غذا افزایش می یابد. به طوری که به تدریج غذای کودک از نیمه جامد به جامد تغییر می یابد.
– در ابتدا مواد غذایی به شکل پورۀ یک جزئی (یک ماده غذایی) باید به شیرخوار داده شود. پوره غذایی است که مادران به دلیل داشتن تنوع زیاد، هزینۀ کم، تازه بودن و نداشتن افزودنی مایل به تهیۀ آن هستند اما باید به ارزش غذایی آن توجه کنند تا پورۀ تهیه شده دارای انرژی و مواد مغذی مورد نیاز شیرخوار باشد.

– در صورت نداشتن نشانه‌ها و علائم آلرژی به مواد غذایی (مانند کهیر یا ضایعات پوستی، تورم صورت، اسهال، استفراغ، خس خس سینه، تنفس مشکل، ضعف یا رنگ پریدگی پوست) می توان مادۀ غذایی جدیدی را به غذای کودک اضافه کرد و غذای کودک را با اجزایی بیشتر تهیه کرد.

نوع غذاهای تکمیلی:

– غلات مانند آرد برنج به عنوان اولین مادۀ غذایی به شکل فرنی برنج به شیرخوار داده شود. آرد برنج به عنوان یک مادۀ غذایی مناسب، شناخته شده زیرا در دسترس خانواده بوده و احتمال آلرژی شیرخوار به آن بسیار کم میباشد. فرنی تهیه شده از آرد برنج را می‌توان با شیر مادر یا مقدار کمی شیر پاستوریزه گاو تهیه کرد.
– پس از غلات میتوان گوشت (گوسفند و مرغ)، سبزی و میوه را در غذای شیرخوار گنجاند. گوشت ها، سبزی ها و میوه ها را میتوان به شکل پوره (بدون نمک یا شکر) به شیرخوار داد. بنابراین بعد از فرنی برنج و پوره گوشت می توان پورۀ سبزی ها و میوه ها (پوره سیب، گلابی، موز رسیده و هویج) را به غذای شیرخوار اضافه نمود.

– پوره های متنوع باید به تدریج به غذای شیرخوار اضافه شوند تا در برنامۀ غذایی شیرخوار تنوع و تعادل ایجاد کنند.
– بعد از تحمل غذاهای یک جزئی مانند پورۀ گوشت (گوسفند و مرغ)، پورۀ سبزی‌ها و میوه‌ها میتوان ترکیبی از دو یا چند مادۀ غذایی مانند سبزی، میوه، گوشت و غلات را به شکل پوره‌های ترکیبی یا سوپ به شیرخوار داد.
– سپس میتوان ترکیبی از انواع مواد غذایی که بعضی از آن ها بافتی دارند که شیرخوار را تشویق به جویدن میکند مانند تکه‌های کوچک ماکارونی، سبزی یا گوشت به شیرخوار داد.

….

– از ۹ ماهگی میتوان غذاهای انگشتی مانند تکه‌های کوچک میوه‌های نرم و رسیده و سبزی های پخته مانند هویج، سیب زمینی، موز، گلابی، ماکارونی پخته شده، پنیر، تکه های کوچک گوشت پخته شده ریز ریز شده یا چرخ کرده بدون چربی یا کوفته قلقلی کاملاً پخته شده یا با پشت قاشق له شده را به شیرخوار معرفی کرد.
– انوع گوشتها مانند گوشت قرمز، مرغ و ماهی و همچنین تخم مرغ (سفیده و زرده) را پس از شروع بر حسب سن شیرخوار باید به طور روزانه و یا در هر زمان ممکن به او داد. پس از معرفی گوشت، می توان روزانه ۳۰ گرم گوشت در غذای شیرخوار گنجاند.

مقدار و تنوع غذاهای تکمیلی:

– غذای کمکی با غلات به میزان ۲-۳ قاشق مرباخوری ۲-۳ بار در روز شروع شود.
– ترتیبی که غذاها دارند اهمیت کم‌تری از قوام و بافت غذا دارد.
– مواد غذایی چه از نظر نوع و چه از نظر مقدار باید به تدریج به برنامۀ غذایی شیرخوار اضافه شود.
– در برنامۀ غذایی کودک، تنوع در نظر گرفته شود. به تدریج از گروههای اصلی غذایی شامل نان و غلات، گوشت و تخم مرغ، حبوبات و مغزدانه ها، سبزیها، میوه‌ها و لبنیات (ماست پاستوریزه و پنیر پاستوریزه کم نمک) در غذای تکمیلی استفاده گردد. تنوع غذایی و میزان غذا با سن شیرخوار افزایش یابد. معرفی مواد غذایی از هر گروه غذایی باید بر اساس سن شیرخوار انجام شود.
– تا پایان ماه هفتم تمام گروه‌های غذایی باید به شیرخوار معرفی گردند.

….

– از سبزی‌های سبز تیره و نارنجی و میوه‌های زرد و نارنجی که منابع غذایی ویتامین A و C هستند در غذای تکمیلی استفاده شود.
– پس از معرفی آبمیوۀ طبیعی به شیرخوار میتوان به تدریج میزان آن را به ۶-۱۲ قاشق مرباخوری (۳۰-۶۰ سی سی) در روز رساند. توصیه میشود آبمیوه با لیوان یا فنجان نشکن داده شود. به شیرخواران بالای یک سال حداکثر ۱۲۰-۱۸۰ سی‌سی در روز آبمیوۀ طبیعی (با فنجان) داده شود. آبمیوه به عنوان میان‌وعده باید در نظر گرفته شود.

– میوه‌ها و سبزی‌ها را میتوان به شکل قطعات زیبا و جذاب بریده و به کودک داد. میوه‌ها و سبزی‌های رنگی را باید هر روز در برنامه غذایی کودک گنجاند.
– از میوه‌ها و سبزی‌ها میتوان به عنوان میان‌وعده یا در تهیۀ غذای تکمیلی به شکل پوره، سوپ و آش استفاده کرد.
– تخم مرغ کاملاً پخته شده (سفیده و زرده) به شیرخوار داده شود.
– با شروع غذای تکمیلی، دادن آب جوشیده سرد شده به دفعات و حجم مورد علاقه شیرخوار لازم است.
– دست شیرخوار و مادر به طور مرتب به ویژه قبل از غذا خوردن شستشو شود. اصول بهداشتی در تهیه و نگهداری غذای شیرخوار رعایت شود.

۶-۸ ماهگی:

– هر چقدر شیرخوار میخواهد حداقل ۸ بار در ۲۴ ساعت با شیر مادر تغذیه شود.
– با ۱ وعده غذا شروع شده و به ۳ وعده در روز برسد.
– برای تهیۀ اولین غذا برای شیرخوار از آرد برنج به شکل فرنی استفاده گردد.
– غذای تکمیلی را می توان با ۲ تا ۳ قاشق مرباخوری از فرنی یا حریرۀ بادام غلیظ ۲ تا ۳ بار در روز شروع کرده و این میزان را به تدریج افزایش داد. در ضمن می توان از انواع فرنی‌ها و حریره‌های محلی غلیظ نیز در تغذیه شیرخوار استفاده کرد.
– پس از معرفی غلات، میتوان پوره یا شکل نرم شدۀ انواع گوشتها، سبزیها و میوه‌های متنوع را به شیرخوار داد.

– از پوره، له شده یا شکل نیمه جامد شدۀ انواع مواد غذایی محلی/ غذای خانواده استفاده شود. شامل:
•انواع گوشتهای (قرمز، مرغ، ماهی و پرندگان) خوب پخته شده و ریز ریز شده
•تخم مرغ (شامل سفیده و زرده)
•سبزیهای برگ سبز تیره و زرد و نارنجی و میوه های زرد، و نارنجی و رسیده مانند جعفری، گشنیز، هویج، گوجه فرنگی، انبه، مرکبات، کدو حلوایی
– حبوبات مانند عدس و ماش (خیساندن حبوبات قبل مصرف) در سوپ و آش اضافه شود.
– ماست پاستوریزه و پنیر کم نمک پاستوریزه در برنامۀ غذایی کودک اضافه شود.
– یک تا دو میان‌وعدۀ غذایی مانند پورۀ سبزیها (هویج یا سیب زمینی)، پورۀ میوه‌ها (موز) بین وعده‌های اصلی در روز بر حسب اشتهای شیرخوار به او داده شود.

….

– تنوع و استفاده ار پنج گروه اصلی غذایی در برنامۀ غذایی شیرخوار در نظر گرفته شود.
– میزان غذای شیرخوار را تا نصف لیوان (هر لیوان ۲۵۰ سی‌سی) در هر وعدۀ غذایی میتوان به طور تدریجی افزایش داد. یک قاشق غذاخوری سرصاف انواع برنج پخته ۱۵ گرم و یک قاشق غذاخوری سر پر انواع برنج پخنه ۲۰گرم است، یک لیوان معادل ۱۶ قاشق غذاخوری سر صاف انواع برنج پخته و یا ۱۲ قاشق غذاخوری سرپر انواع برنج پخته است.
– اگر شیرخوار به مادۀ غذایی خاصی آلرژی دارد، باید از برنامۀ غذایی او حذف و جایگزین مناسب قرار گیرد.
– اگر کودک شیر مادر نمیخورد روزانه ۱ تا ۲ وعدۀ غذایی اضافه به او داده شود .

۹-۱۱ ماهگی:

– هر چقدر شیرخوار میخواهد حداقل ۸ بار در ۲۴ ساعت با شیر مادر تغذیه شود.
– هر روز سه تا چهار وعدۀ غذایی به شیرخوار داده شود.
– تنوع و استفاده ار پنج گروه اصلی غذایی همچنان در برنامه غذایی شیرخوار در نظر گرفته شود.
– یک تا دو میان‌وعدۀ غذایی بین وعده های اصلی در روز بر حسب اشتهای شیرخوار مانند هویج یا کرفس پخته، میوۀ رسیده (موز، گلابی، سیب) به شیرخوار داده شود.
– میزان غذای شیرخوار تا نصف لیوان (هر لیوان ۲۵۰ سی‌سی) در هر وعدۀ غذایی افزایش یابد. یک قاشق غذاخوری سرصاف انواع برنج پخته ۱۵ گرم و یک قاشق غذاخوری سر پر انواع برنج پخنه ۲۰ گرم است، یک لیوان معادل ۱۶ قاشق غذاخوری سر صاف انواع برنج پخته و یا ۱۲ قاشق غذاخوری سرپر انواع برنج پخته است.

….

– از غذاهایی که له شده یا به خوبی ریزریز شده، تکه تکه شده و غذاهای انگشتی که شیرخوار بتواند با دست بگیرد به شیرخوار داده شود. شامل:
•انواع گوشتهای (قرمز، مرغ، ماهی و پرندگان) خوب پخته شده و ریزریز شده و تکه های کوچک گوشت بدون چربی یا کوفته قلقلی کاملاً پخته شده یا با پشت قاشق له شده
•تخم مرغ (شامل سفیده و زرده)
•ماکارونی پخته شده
•سبزی های برگ سبز تیره و زرد و نارنجی و میوه های زرد و نارنجی و رسیده مانند جعفری، گشنیز، هویج، انبه، کدو حلوایی
– حبوبات مانند عدس و ماش (خیساندن حبوبات قبل از مصرف) در سوپ و آش اضافه شود.
– اگر شیرخوار به ماده غذایی آلرژی دارد، باید از برنامه غذایی او حذف و جایگزین مناسب قرار گیرد.
– اگر کودک شیر مادر نمی خورد روزانه ۱ تا ۲ وعدۀ غذایی اضافه به او داده شود.

نحوۀ معرفی غذاهای آلرژن برای کودکان در معرض خطر آلرژی:

شیر گاو، تخم مرغ، ماهی، گندم، سویا، بادام، گردو، فندق، پسته و بادام زمینی از مواد غذایی بسیارحساسیت زا هستند. در شیرخواران، آلرژی به شیرگاو، بادام زمینی و تخم مرغ نسبت به سایر مواد غذایی آلرژن بیشتر مشاهده میشود. شیرخوار در معرض خطر آلرژی، شیرخواری است که حداقل یک وابسته درجه اول (پدر، مادر، خواهر یا برادر) مبتلا به آلرژی شامل درماتیت آتوپیک (اگزما)، رینیت آلرژیک (آب ریزش بینی) یا آلرژی غذایی ثابت شده دارد.

برای دادن مواد غذایی حساسیت زا برای شیرخوار در معرض خطر آلرژی، باید پس از شروع غذای تکمیلی در پایان شش ماهگی و در صورت تحمل مواد غذایی مانند غلات، گوشت، میوه و سبزی و نداشتن علائم آلرژی (مانند اگزما) به مواد غذایی، مواد غذایی آلرژی زا (غیر از شیر گاو) را به مقدار جزئی به او داد و اگر مشکلی گزارش نشد مقدار آن مادۀ غذایی را به تدریج در برنامۀ غذایی شیرخوار اضافه کرد. لازم به ذکر است دادن مواد غذایی آلرژی‌زا برای اولین بار به شیرخوار باید در منزل باشد نه مهد کودک یا جای دیگر.

نقش گروه های غذایی در رشد و سلامت شیرخوار:

در برنامۀ غذایی شیرخوار باید از پنج گروه اصلی غذایی (نان و غلات، شیر و لبنیات، گوشت، حبوبات، تخم مرغ و مغزدانه ها، سبزی ها و میوه ها) استفاده گردد. نان، برنج و سایر مواد غذایی در گروه نان و غلات جزء اصلی رژیم غذایی شیرخوار هستند. زیرا نقش مهمی در تامین انرژی داشته و همچنین حاوی انواع ویتامین ها و املاح ضروری میباشند.

میوه ها و سبزی ها منبع خوبی از ویتامین ها، املاح و فیبر هستند و برای رشد و سلامتی شیرخوار ضروری هستند. میوه ها و سبزی های نرم و رسیده برای شروع مناسب هستند مانند پورۀ موز، گلابی و هویج پخته. گوشت، ماهی، تخم مرغ و حبوبات از منابع پروتئینی هستند که مصرف آنان برای رشد و تکامل کودک ضروری می باشد. گروه شیر و لبنیات دارای کلسیم بوده و در استحکام استخوان ها و دندان ها نقش داشته و همچنین بخشی از انرژی، پروتئین، ویتامین ها و املاح را تامین میکنند. در زیرگروه های غذایی به طور کامل شرح داده شده اند:

گروه نان و غلات:

مواد غذایی این گروه، شامل انواع نان بخصوص نوع سبوس دار (سنگک، بربری، نان جو )، نان های سنتی سفید (لواش و تافتون)، برنج، انواع ماکارونی و رشته ها، غلات صبحانه و فرآورده‌های آنها به ویژه محصولات تهیه شده از دانه کامل غلات است. گروه نان و غلات منبع کربوهیدرات های پیچیده و فیبر (مواد غیر قابل هضم گیاهی)، برخی ویتامین های گروه B، آهن، پروتئین، منیزیوم و کلسیم میباشد. برای کامل کردن پروتئین گروه نان و غلات بهتر است آنها را به صورت مخلوط با حبوبات مصرف نمود تا همه اسید آمینه‌های ضروری تامین شود (مثلا عدس، پلو، باقلا پلو، عدسی با نان و غیره).

گروه سبزیها:

این گروه شامل انواع سبزیهای برگ‌دار، انواع کلم، هویج، بادمجان، نخود سبز، لوبیا سبز، انواع کدو، فلفل، قارچ، خیار، گوجه فرنگی، پیاز و سیب‌زمینی می باشد. مواد غذایی این گروه نسبت به سایر گروه ها انرژی و پروتئین کمتری دارند و در مقایسه با گروه میوه ها فیبر بیشتری دارند. در کل ارزش کالری‌زایی این گروه به غیر از بعضی از سبزی های نشاسته ای مانند: سیب‌زمینی، ذرت، نخود فرنگی و… از سایر گروه‌ها کمتر است. گروه سبزیها دارای انواع ویتامین‌های B ،A و C مواد معدنی مانند پتاسیم، منیزیوم و مقدار قابل توجهی فیبر است.

گروه میوه‌ها:

این گروه شامل انواع میوه‌ها و آبمیوۀ طبیعی میباشد. میوه‌ها نیز مانند سبزیها در مقایسه با گروههای دیگر انرژی و پروتئین کمتری دارند. این گروه شامل انواع میوه، آبمیوۀ طبیعی، کمپوت میوه‌ها و میوه‌های خشک (خشکبار) میباشد. میوه‌ها منابع غنی از انواع ویتامینها, آنتی‌اکسیدانها, انواع املاح و فیبر می باشند. آنتی‌اکسیدانها (ویتامین، E ،A ،C سلنیوم و بتا کاروتن) مواد سلامت بخشی هستند که شادابی و سلامت پوست، کاهش فرآیند پیری و مبارزه با عوامل سرطان‌زا از مهمترین خواص آنها میباشد.

میوه‌های غنی از ویتامین C شامل انواع مرکبات (مانند پرتغال، نارنگی، لیمو ترش، لیمو شیرین) و انواع توتها می باشد که در ترمیم زخمها و افزایش جذب آهن نقش مهمی دارند و در برنامۀ غذایی کودکان جایگاه ویژه ای دارند. میوه‌های غنی از بتا کاروتن (پیش‌ساز ویتامین) A عبارتند از طالبی، خرمالو، شلیل و هلو، که مصرف این گروه نیز در جلو گیری از خشکی پوست، افزایش مقاومت بدن در برابر عفونت، رشد کودکان و سلامت چشم نقش مهمی دارند. به طور کلی تمام سبزیها و میوه‌های به رنگ سبز تیره، زرد، نارنجی، قرمز حاوی بتا کاروتن هستند.

گروه شیر و لبنیات:

این گروه شامل شیر و فرآورده های آن (ماست، پنیر، کشک، بستنی و دوغ) میباشد. این گروه دارای کلسیم، پروتئین، فسفر، ویتامین B12 و B2 و سایر مواد مغذی میباشد و بهترین منبع تامین کننده کلسیم است که برای رشد و استحکام استخوان و دندان ضروری است. دادن شیر پاستوریزه گاو به کودکان زیر یک سال ممنوع است. در برنامۀ غذایی کودک از ماست پاستوریزه پنیر پاستوریزه کم نمک استفاده شود.

گروه گوشت؛ تخم‌مرغ، حبوبات و مغزدانه‌ها: این گروه شامل گوشتهای قرمز (گوسفند و گوساله)، گوشت های سفید (مرغ، ماهی و پرندگان) تخم‌مرغ، انواع حبوبات مانند نخود، انواع لوبیا، عدس، باقلا، لپه، ماش و مغز دانه‌ها (گردو، بادام، فندق، بادام زمینی و …) میباشند. این گروه منابع تامین‌کننده پروتئین بوده و حاوی آهن، روی و سایر مواد مغذی میباشند. پروتئین ها به عنوان اجزای سازندۀ استخوان، ماهیچه، غضروف، پوست و خون عمل میکنند. آنها هم چنین به عنوان واحدهای سازندۀ آنزیم‌ها، هورمون‌ها و ویتامینها عمل میکنند.

….

به طور کلی پروتئین‌های حیوانی از ارزش بیولوژیک بالاتری دارند و قابلیت استفاده بدن از آنها بیشتر از پروتئین های گیاهی است. پروتئینهای گیاهی به طور معمول تمام اسید آمینه‌های ضروری را ندارند؛ بنابراین لازم است ترکیبی از حداقل دو پروتئین گیاهی (مثل غلات و حبوبات) مصرف شود تا یک پروتئین با کیفیت بالا به بدن برسد مثل عدس پلو، لوبیاپلو، باقلاپلو، ماش‌پلو.

در ضمن توصیه میشود با توجه به این که گوشتها منبع خوبی از آهن و روی هستند در صورت امکان هر روز در برنامۀ غذایی روزانۀ کودک گنجانده شوند. گوشت‌های فراوری شده مثل سوسیس، کالباس و همبرگر حاوی مقادیر زیادی نمک و چربی از نوع اشباع و ترانس است و نباید در برنامۀ غذایی کودک استفاده شوند. توصیه میشود از انواع مغزها (گردو، فندق، بادام و پسته) برای تامین پروتئین، انرژی و برخی از مواد مغذی مانند آهن به شکل پودر شده در برنامۀ غذایی کودک استفاده گردد.

گروه متفرقه:

این گروه شامل انواع مواد قندی و چربی ها و تنقلات شور است. توصیه می شود در برنامه غذایی روزانه از این گروه کمتر استفاده شود. انواع مواد غذایی این گروه عبارتند از:
الف- چربیها (روغن های جامد، نیمه جامد و روغن های مایع، پیه، دنبه، کره، خامه، سرشیر و سس های چرب مثل مایونز)
ب- شیرینیها و مواد قندی (مثل انواع مربا، عسل، شربت، قند و شکر، انواع شیرینیهای خشک و تر، انواع پیراشکی، آبنبات و شکلات، بیسکویت، کلوچه، پاستیل)

پ- ترشیها، شورها و چاشنیها (سس کچاپ، سس سالاد، انواع ترشی و شور، فلفل، نمک، زردچوبه، دارچین و غیره)
ت- نوشیدنیها (نوشابه های گازدار، چای، قهوه، انواع آبمیوه‌های صنعتی و پودرهای آماده مثل پودر پرتقال و غیره از مصرف نوشابه‌ها و آبمیوه‌های صنعتی برای کودک خودداری گردد و به جای آنها نوشیدنیهای سالم مثل آب و آبمیوۀ تازه استفاده شود. برای رفع تشنگی کودک، نوشیدن آب ساده بر هر آشامیدنی دیگری ترجیح دارد.

در سال اول تولد کودک از افزودن نمک به غذای کودک خودداری شود. در ضمن میتوان میوه‌ها و سبزی‌ها را جایگزین انواع شیرینی‌ها و شکلات‌ها در برنامۀ غذایی کودک کرد.

روشهای مغذی کردن غذا:

مغذی کردن غذا یعنی اضافه کردن برخی مواد غذایی با هدف افزایش مقدارپروتئین، ویتامین ها و املاح غذا. از آنجایی که این کار می تواند باعث افزایش حجم غذای کودک شود، لازم است حتما مغذی کردن به همراه مقوی‌سازی غذای کودک انجام گیرد. روشهای زیر برای مغذی سازی غذای کودک توصیه میشود:

– پس از معرفی تمام گروه‌های غذایی میتوان، پودر جوانۀ غلات و حبوبات به برخی غذاها (به ویژه سوپ، فرنی و کته) اضافه نمود.
– کمی گوشت یا مرغ به غذای شیرخوار اضافه شود.
– از انواع حبوبات مانند عدس و ماش کاملا پخته میتوان در غذای شیرخوار گنجاند.
– تخم مرغ آب پز را میتوان داخل سوپ و یا ماکارونی پس از طبخ رنده کرد.
– میوه‌ها و سبزی‌ها از جمله مواد غنی از ویتامین و املاح به شمار میروند، بنابراین میتوان انواع سبزی‌های زرد و نارنجی مانند کدو حلوایی و هویج و انواع سبزی‌های برگ سبز مانند جعفری و شوید به غذای شیرخوار اضافه کرد.
– سوپ از جمله غذاهای بسیار مغذی است که البته اگر رقیق تهیه شود مقدار انرژی آن ناکافی خواهد بود. بنابراین از مادر بخواهید که از دادن سوپ رقیق به کودک خودداری و سعی کند با استفاده از روشهای مختلف مانند اضافه کردن کره، روغن یا برنج آن را مقوی کند.

روشهای مقوی کردن غذا:

مقوی کردن غذا یعنی اضافه کردن برخی مواد غذایی با هدف افزایش مقدار انرژی غذا. روشهای زیر برای مقوی سازی غذای کودک توصیه می شود:
– غذاها با آب کم پخته شوند. بعد از پخت تکه‌های جامد غذا مانند گوشت، حبوبات، سیب زمینی و سبزی ها، آنها را از آب سوپ جدا کرده و له نموده، سپس کم‌کم آب سوپ را به آن اضافه کرده تا یک پوره غلیظ درست شود.

– به غذای کودکان مقدار کمی (به اندازه یک قاشق مرباخوری) کره، روغن زیتون یا روغن مایع اضافه شود. این کار بدون آنکه حجم غذای کودک را افزایش دهد مقدار کالری آن را افزایش میدهد، ضمن آنکه بلع غذا برای کودک آسانتر میشود. در ضمن باید توجه داشت اگر مقدار زیادی روغن به غذا اضافه شود ممکن است کودک زودتر احساس سیری کند و نتواند همه غذایش را بخورد. اگر کودک رشد مناسبی دارد، اضافه کردن روغن بیشتر در غذای کودک ضرورت ندارد زیرا باعث افزایش وزن کودک می شود.

– بر روی نان یا بیسکویت کودک که معمولا به عنوان میان‌وعده مصرف میشود کمی کره یا روغن مایع مالیده شود.
– میزان شکر موجود در غذای کودک در محدودۀ دستور تهیه غذا باشد. غذاهای شیرین ضمن تغییر ذائقه کودک میتواند جایگزین غذاهای اصلی و حتی شیر مادر شده و به دلیل فقدان ریزمغذی‌ها موجب ابتلا کودک به سوء تغذیه گردد. انواع مغزها مانند گردو، بادام و پسته دارای انرژی و نیز پروتئین و ریزمغذی‌ها به میزان نسبتا خوبی هستند.

خودداری از مصرف برخی از غذاها و رفتارهای غذایی نادرست در کودکان زیر یک سال:

– مصرف نوشیدنی‌های شیرین موجب افزایش خطر اضافه وزن و چاقی و پوسیدگی دندان را در شیرخواران افزایش میدهد. بنابراین از دادن نوشیدنی‌های شیرین و آبمیوه‌های صنعتی به شیرخوار خودداری شود.
– چای، قهوه و دم کرده‌های گیاهی مانع جذب مواد مغذی مانند آهن می‌شوند و تا حد امکان نباید مصرف شوند (حتی برای نرم کردن غذای شیرخوار از چای استفاده نشود.) در صورتی که مادر برای دادن چای به شیرخوار اصرار دارد باید حداقل ۲ ساعت قبل یا بعد غذا به شیرخوار داده شود.
– افزایش مصرف آبمیوه ممکن است موجب اسهال، نفخ و فساد دندان در شیرخوار شود.
– از اضافه کردن شکر یا قند به آب میوه خودداری شود. از دادن آب میوه در هنگام غذا خوردن یا خوابیدن به شیرخوار خودداری شود.

– از دادن لبنیات غیر پاستوریزه (مانند ماست و پنیر) خودداری گردد.
– از دادن انواع شیرینی‌ها، بیسکوئیت‌های شیرین، چیپس و پفک به شیرخوار خودداری گردد.
– از غذا دادن در هنگام خوابیدن به کودک خودداری شود زیرا این کار موجب بیش‌خواری و افزایش خطر چاقی در کودکان می شود.
– از اضافه کردن شکر به ماست خودداری شود. به شیرخوار ماست میوۀ آماده نیز داده نشود. زیرا دارای شکر است.

….

– از دادن شیرگاو به شیرخوار تا یک سالگی خودداری شود زیرا مقدار آهن، اسید لینولئیک و ویتامین E در شیر گاو پایین بوده ولی مقدار سدیم، پتاسیم و پروتئین آن زیاد است. مقدار زیاد پروتئین، سدیم و پتاسیم در شیر گاو موجب افزایش بار کلیوی می‌گردد. شیر گاو همچنین موجب اتلاف خون از طریق سیستم گوارش میگردد. شیر گاو فقط به میزان توصیه شده در تهیۀ غذای تکمیلی کودک مانند فرنی و حریرۀ بادام باید مصرف شود.
– اگر کودک به ماده غذایی آلرژی دارد، باید از برنامۀ غذایی کودک حذف و جایگزین مناسب قرار گیرد.
– از دادن عسل به شیرخوار زیر یک سال (به دلیل بوتولیسم) خودداری شود.
– از دادن آدامس، آبنبات، تکه های بزرگ سیب، آجیل، ذرت، کشمش، هویج خام، کرفس، انگور و گیلاس به دلیل احتمال خفگی به شیرخوار خودداری شود. (از مغزها میتوان به صورت پودر شده برای مقوی کردن غذاها استفاده نمود.)

– نمک و ادویه به غذای شیرخوار اضافه نشود.
– از مواد غذایی کنسرو شده در تهیۀ غذای شیرخوار استفاده نشود. زیرا حاوی نمک و شکر زیادی هستند.
– از دادن تخم مرغ خام و خوب پخته نشده خودداری شود.
– مواد غذایی به صورت پودر شده میتوان جهت مقوی کردن غذای کودک استفاده کرد.

نحوۀ مصرف مکمل آهن:

برای شیرخوارانی که با وزن طبیعی متولد میشوند (اعم از شیر مادرخوار و یا شیرمصنوعی‌خوار) از پایان ماه ششم (۱۸۰ روزگی) و همزمان با تغذیۀ تکمیلی علاوه بر ارائه مکملهای ویتامین A و ویتامین ۲۵ D قطرۀ مولتی ویتامین یا قطرۀ ویتامین A+D باید مکمل آهن به صورت روزانه ۱۲/۵ میلی گرم آهن المنتال (معادل ۱۵قطره آهن) تا پایان ۲۴ ماهگی داده شود. در صورتی که به دلیل اختلال رشد کودک، تغذیۀ تکمیلی بین ۴ تا ۶ ماهگی شروع شود، قطرۀ آهن همزمان با شروع غذای کمکی به میزان ۱۵ قطره در روز باید داده شود.

در مورد کودکان نارس و شیرخوارانی که با وزن تولد کمتر از ۲۵۰۰ گرم متولد میشوند (اعم از شیر مادر خوار و یا شیرمصنوعی خوار) از زمانی که وزن آنها به دو برابر وزن هنگام تولد میرسد روزانه ۲ قطره آهن به ازای هر کیلوگرم وزن بدن شیرخوار و تا پایان ۲۴ ماهگی توصیه میشود.

تغذیه در سال دوم:

در سال دوم زندگی، کودکان یاد میگیرند که به طور مستقل غذا بخورند و الگوی غذایی در این دوران شکل میگیرد. بعد از سال اول تولد میزان رشد و اشتهای کودک کاهش می‌یابد. مقدار غذایی که کودکان در سال دوم میخورند ممکن است در هر وعدۀ غذایی نیز متفاوت باشد. همچنین ممکن است موادغذایی که برای خوردن انتخاب میکنند تنوع کمتری داشته باشد. در این گروه سنی، نگرانی والدین از وضعیت رشد کودک به دلیل تغییر در اشتهای کودک یکی از مهمترین مشکلاتی است که توسط والدین بیان میشود. با توجه به این که پایش رشد کودکان بیانگر وضعیت تغذیۀ آنان میباشد، بدیهی است با تعیین وزن و قد کودک در مراکز خدمات جامع سلامت و تعیین روند رشد کودک میتوان به والدین اطمینان داد که کودک آنان در صورت رشد مطلوب، مشکلی نداشته و نباید نگران بی‌اشتهائی کودک باشند.

نکات مهم در مورد تغذیه با شیر مادر برای کودک ۱-۲ سال:

تغذیۀ منظم با شیر مادر در سال دوم زندگی همچنان یک ضرورت است چرا که:
– یک منبع خوب تامین پروتئین برای کودک است. حدود یک سوم انرژی مورد نیاز روزانۀ او را تامین می کند.
– به تداوم رشد مناسب کودک کمک میکند و مواد ایمنی بخش موجود در آن برای محافظت کودک در برابر عفونت ها موثر است.
– نیازهای عاطفی و روانی شیرخوار را تامین نموده و در تکامل ذهنی و جسمی او نقش به سزائی دارد.
– در مواقع ابتلای کودک به بیماری و به دنبال آن بی‌اشتهایی، یک منبع مهم تامین‌کنندۀ انرژی برای کودک است چرا که اغلب کودکان در زمان بی‌اشتهایی ناشی از بیماری، فقط به شیر مادر تمایل دارند.
– در صورت ابتلا به اسهال و استفراغ، هیچ چیز به اندازۀ شیر مادر برای شیرخوار قابل تحمل نیست.

توصیه های تغذیه ای برای کودک ۱ تا ۲ سال:

– هر چقدر شیرخوار میخواهد با شیر مادر تغذیه شود.
– بر خلاف سال اول زندگی، در کودکان ۱ تا ۲ ساله تغذیه با شیر مادر بهتر است نیم تا ۱ ساعت پس از صرف غذای کودک انجام شود و در حقیقت تغذیه از سفره خانوار بر تغذیه با شیر مادر اولویت دارد.
– تنوع غذایی، استفاده از تمام گروه‌های اصلی غذایی و انتخاب مواد غذایی دارای ارزش تغذیه‌ای مناسب در برنامۀ غذایی کودک در نظر گرفته شود.
– در این دوره تنوع در برنامه غذایی کودک کم میگردد زیرا کودک در برابر مواد غذایی جدید بسیار مقاومت نشان می دهد و تنها مواد غذایی اندکی را انتخاب میکند که مورد علاقه‌اش میباشد. بنابراین ضروری است که غذاهای جدید به دفعات (۸-۱۰بار) به کودک معرفی شود و اگر بعد از ۱۰ بار کودک نپذیرفت، مادر میتواند نتیجه‌گیری کند که کودک آن را دوست نداشته است.

– از غذاهای متنوع خانواده شامل پنج گروه اصلی غذایی (نان و غلات، شیر و لبنیات، گوشت، حبوبات، تخم مرغ و مغزدانه‌ها، سبزی‌ها و میوه‌ها) به کودک داده شود.
– از سبزی های برگ سبز تیره و نارنجی و میوه های زرد و نارنجی (جعفری، گشنیز، هویج، کدو حلوایی، انبه، زردآلو و مرکبات) که منابع غذایی ویتامینَ A و C هستند به کودک داده شود.
– در هر وعده به اندازۀ ۳/۴ تا یک لیوان غذا به شیرخوار داده شود(یک لیوان=۲۴۰سی سی) با توجه به این که یک قاشق غذاخوری سرصاف انواع برنج پخته ۱۵ گرم و یک قاشق غذاخوری سر پر انواع برنج پخنه ۲۰ گرم است، یک لیوان معادل ۱۶ قاشق غذاخوری سر صاف انواع برنج پخته و یا ۱۲ قاشق غذاخوری سرپر انواع برنج پخته است.

….

– هر روز ۳ تا ۴ وعده غذا به کودک داده شود.
– هر روز ۱ -۲ بار میان‌وعده در بین غذاهای اصلی به کودک داده شود.
– میان‌وعده را باید ۱,۵تا ۲ساعت قبل از وعده اصلی به کودک داد.
– میان‌وعده غذایی از بین گروههای اصلی غذایی انتخاب شود.

– به عنوان میان‌وعده در برنامۀ غذایی کودک ۱ تا ۲ ساله تنقلات بی ارزش نظیر غلات حجیم شده، شکلات، چیپس، آبمیوه‌های تجاری و نظایر آنها جایگاهی نداشته به جای آن از میان‌وعده‌های مغذی نظیر انواع میوه‌ها، سبزی‌ها، شیر پاستوریزه، ماست، نان، پنیر کم‌نمک و خرما استفاده شود.
– از دادن انواع نوشیدنی‌های شیرین به دلیل افزایش خطر اضافه وزن و چاقی، پوسیدگی دندان و کاهش دریافت مواد مغذی تا حد امکان خودداری شود.
– در برنامه غذایی کودک فقط از ماست پاستوریزۀ ساده استفاده شده و از مصرف انواع ماست میوه‌های صنعتی خودداری شود. در صورت تهیۀ ماست میوۀ خانگی فقط میوه به ماست اضافه شده و از اضافه کردن شکر به ماست میوه خودداری شود.

– از دادن آدامس، آبنبات، تکه های بزرگ سیب، آجیل، ذرت، کشمش، هویج خام، کرفس، انگور و گیلاس به دلیل احتمال خفگی به کودک خودداری شود. (از مغزها میتوان به صورت پودر شده برای مقوی کردن غذاها استفاده نمود.)

….

– تخم مرغ کاملاً پخته شده به کودک داده شود و از دادن تخم مرغ خام یا خوب پخته نشده خودداری شود.
– از دادن شیر و لبنیات غیر پاستوریزه خودداری شود.
– آبمیوۀ طبیعی را میتوان به میزان ۱۲۰ تا ۱۸۰ سی‌سی در روز به کودک داد.
– غذاهای مصرفی باید دارای ۰/۸ الی ۱ کیلوکالری انرژی در هر گرم باشد. در صورتیکه غذاهای داده شده رقیق و حاوی مواد مغذی کمتری باشد، کودک باید در هر وعده یک لیوان کامل دریافت نماید.
– از نمک یددار تصفیه شده در پخت غذا استفاده شود.
– اگر برنج به صورت کته یا کاملا نرم شده نیست آن را با پشت قاشق و کمی آب خورش باید نرم و له کرد.

– اگر کودک شیر مادر نمی‌خورد روزانه ۱ تا ۲ وعدۀ غذایی اضافه به او داده شود .
– اگر کودک به مادۀ غذایی آلرژی دارد، باید از برنامۀ غذایی کودک حذف و جایگزین مناسب قرار گیرد.
– غلاتی که کودک قدرت جویدن آن ها را دارد مانند برنج به صورت کته‌های مختلف مخلوط با سبزی ها، حبوبات و گوشت‌های نرم به او داده شود.
– اگر کودک مبتلا به یبوست است در تهیه سوپ او، علاوه بر سبزی ها (سیب زمینی، هویج، کدو، فلفل سبز، سبزی های برگی و …) از برگۀ هلو، زردآلو و آلو به مقدار کم استفاده شود.

….

– به کودک کمک شود خودش غذا بخورد و اطمینان حاصل گردد که فقط آب خورش و آب گوشت را نخورد.
– قبل از این که فلفل، ادویه و یا چاشنی‌های تند به غذای اضافه شود، غذای او برداشته شود.
– در هنگام دادن گوشت، مرغ یا ماهی به کودک، آن را تکه تکه کرده و استخوان ها و تیغ های آن گرفته شود.
– مایعات همیشه با فنجان یا لیوان به او داده شود.

– از بشقاب، قاشق و چنگال نشکن استفاده شود.
– ظرف غذای کودک مجزا باشد. نکات بهداشتی در مراحل آماده‌سازی، تهیه و طبخ غذا رعایت شود.
– غذا خوردن کودک همراه با حواس پرت کردن، تشویق و تنبیه نباشد. در هنگام غذاخوردن کودک، تلویزیون خاموش باشد. به زور به کودک غذا داده نشود.
– مصرف مکمل های ویتامین های A و D یا مولتی ویتامین و قطره آهن در سال دوم نیز باید بر اساس دستور عمل تداوم داشته باشد. (این مطلب که قطره آهن موجب سیاهی دندان میشود نباید مانع مصرف آن شود، بلکه باید قطره آهن را با قاشق چای‌خوری در عقب دهان ریخت و پس از آن به کودک آب داد و با پارچه ای تمیز روی دندان های او را نیز تمیز نمود).

– نوشیدنی‌های شیرین مانند آبمیوۀ صنعتی یکی از عوامل خطر اضافه وزن و چاقی در کودکان هستند. در ضمن، با توجه به این که اصولاً نوشیدنی‌های شیرین به جای شیر مصرف می شوند موجب کاهش دریافت مواد مغذی ضروری مانند کلسیم میشوند.
– از نمک یددار تصفیه شده در پخت غذا استفاده شود.
– از بشقاب، قاشق و چنگال نشکن استفاده شود.
– ظرف غذای کودک مجزا باشد. نکات بهداشتی در مراحل آماده‌سازی، تهیه و طبخ غذا رعایت شود.